مطالعه تطبیقی طرحهای گچبری مسجد جامع نایین و مسجد نه گنبد بلخ

چکیده: از دوران باستان تا بخش اعظمی از دوران اسلامی، گچبری یکی از مهمترین ارکان تزیینات بنا در ایران بوده است که با توجه به غنای طرح های بکاررفته در آنها، به عنوان یکی از مهمترین حوزه های پژوهشی، شناخته شده است. در زمان حاضر و در راستای پرداختن به این مسائل، هنر گچبری شکل گرفته در پایتخت نوپای عباسی سامرا، در قرن سوم هجری قمری، به عنوان نقطه آغازین این هنر در دوران اسلامی معرفی شده است، به طوری که حتی طرح های به کاررفته در برخی از مهمترین بناهای قرون نخستین اسلامی در ایران امروزی مانند مسجد جامع نایین، و نقاط دوردستی چون مسجد نه گنبد بلخ را متأثر از آن دانسته اند. مسئله اصلی در این تحقیق بر مبنای نقد این نظریه شکل گرفته است که اهداف مورد نظر نیز بر اساس آن پایه ریزی شده است تا ضمن مشخص کردن ریشه تاریخی تصویری نقوش به کاررفته در مسجد نه گنبد بلخ و مسجد جامع نایین، منبع اقتباسی آنها نیز شناسایی و معرفی گردد. با توجه به پیشینه تاریخی شکل گیری این هنر در ایران پیش از اسلام، فرضیه اصلی مبنی بر اینکه منبع اصلی هنر گچبری در دوره اسلامی در ایران واقع شده است، پایه ریزی شد. در نهایت نیز با کاربرد روش تطبیقی و بررسی بخش قابل توجهی از نقشمایه ها و ترکیب بندی طرح ها، نیشابور به عنوان منبع اقتباسی طرح های گچبری در دوران اسلامی معرفی شد. ضمن اینکه در طی این روند، آشکار شد که طرح های گچبری سامرا تا حد زیادی متأثر از تزیینات گچبری نیشابور است و بر شکل گیری نقوش به کاررفته در مسجد نه گنبد بلخ و مسجد جامع نایین،کمترین تأثیر را داشته اند. آنچه در ارتباط با ریشه ی تاریخی طرح های گچبری موجود در مسجد نه-گنبد بلخ و مسجد جامع نایین می توان ذکر کرد، این مطلب است که طرح های مسجد نه گنبد بلخ کمترین میزان تأثیرپذیری را از تزیینات گچبری هم دوره ی خود داشته است، اما قسمت عمده ای از نقوش گچبری مسجد جامع نایین به وضوح تحت تأثیر نقوش نیشابور شکل گرفته است. از دگر سو، با مطالعه ی تطبیقی انجام شده میان طرح های گچبری در مسجد نه گنبد بلخ و مسجد جامع نایین، سیر روند و تغییر و تحول برخی طرح های مشابه در دو بنا بررسی و گرایش به تزیینی کردن نقشمایه ها در دوره گذار تاریخی، نتیجه ای بود که از این مقایسه، حاصل شد. واژگان کلیدی: طرح های گچبری، گچبری های ساسانی، مسجد نه گنبد بلخ، مسجد جامع نایین، سامرا، نیشابور